Sa laog nin duwang bulan, pinag-obserbaran ko ang daralagan sa gobyerno nasyonal asin lokal. Asin sa panahon na pinagsusurat ko ini, grabeng gayo an sakuyang pinag-iisip kun paano pinagmaneho kan gobyerno an industriya kan petrolyo asin kun ano an dakulang dara kan dagdag na presyo kaini sa saradit na mga tawo na yaon sa makuniot na pagtios sa arog kaining panahon.
Nag-obserba ako sa mga parasira kong pag-iriba (ta ako baya, parasira man kaidto habang mayo pa akong trabaho) ta aram kong gayo kung gurano an saindang paghingoha tanganing makakua nin pantungod nin bagas o pambakal nin mga gamit o pamasahe kan saindang eskuwela.
Sa halawig na panahon na ako kairiba ninda, nahihiling ko na mas lalo pa sindang nagtitios sa ngunyan. Dagdag pa kaiyan, kulang ang saindang panremedyo kun an saindang mga kaarakian nagkakaigwa nin kamatean. Sa arog kaining kamugtakan, nahihiling ko na dagos pa man giraray an saindang pakikipaglaban sa katiosan. Sa kadikiton na dakop, kun minsan kulang pa sa sarong kilo, grabeng kapung-utan an saindang namamatean na kung minsan binabasol na ninda an Diyos kun tadaw ta yaon sinda sa arog kaining tios na kamugtakan. Naghihiling sinda sa mga tawong may kadakol na kuwarta, alagad yaon sana sa pagpapasikat kan saindang kaoragan o nagpapaara sa dakulaon nindang kita.
Laen pa sa mga parasira, nagbisita man ako sa mga amigo kong kargador o mga parabagahe sa duwang porte nin samuyang banwaan na San Jose asin naghahapot-hapot kun kumusta na man an saindang kamugtakan. Alagad an simbag ninda saro sanang tanog: “Iyo man giraray…hingoha nganing may kakanon an pamilya”.
Dae ko daw gayo maintindihan kun ano na man nanggad an daralagan sa pangobyerno ta sa ngunyan. Kun baga tabang sa tawo o tabang sa pansadireng ambisyon sana. Nin huli ta, an mga darakulang pulitiko lalo na nasyonal, harayoon man baga ang pinag-oorolayan. Bako man sa ikakarahay kan dakulang porsiyon kan satuyang nasyon, kundi karahayan kan saindang masunod na lutsada sa pulitika. Grabe sanang kahambugan an nahihiling ko sa telebisyon, mga patutsadang kanigoan, na sagin para sa karahayan kan kagabsan.
Sa Kongreso kan Pilipinas, kanigoan sanang mga ley ang pinaghihimo na an tema haros regulasyon para sa ikakarahay kan darakulang mga negosyos, ngani daa makakapagtao nin kadakol na trabaho. Pero hilnga, haen an pinagpromisang empleyo kan mga darakulang negosyong ini. Nagkapira sana an yaon sa laog na may suweldong tultol, alagad an haros gabos, anas kontraktuwal dikit sana an permanente.
An gobyerno nagtitiwala sa mga negosyante, pero an mga negosyante, kulang an tiwala sa mga tawo. Grabe nang gayo an perwisyo lugod an nangyayari sa panahon ngunyan kan satuyang gobyerno.
Nagngangana sana an kahugakan kan mga tawong pinagsusuwelduhan. Arog baga sa mga paratukdo lalo na sa elementarya. Naobserbaran ko sa distrito o maski ngani sa kabilugan kan DEPED, na an mga paratukdo, lalo na kun permanente, hinuhugakan nang gayo magtukdo o maglaog sa klase ninda tanganing tukdoan an mga kaarakian. Haros natapos an sarong semana na nakatutok an mga maestra sa pag-atendir sa mga seminar na binabayadan an mga imbitadong mga matitibay kunong mga yaon sa akademiya tanganing tukdoan an mga paratukdo kun paano tukdoan an mga patal o madudunong nindang mga estudyante.
Digde ko sinasabi na pinagnenegosyo na kan mga propesyunal niyatong mga yaon sa akademiya an pagigin “Ph.D.” ninda tanganing magkita nin kuwarta na kun minsan hale sa kontribusyon kan mga kaarakian o tios na mga magurang. Garo baga ngunyan an DEPED negosyo na kan seminar o workshop kan mga tawong yaon sa itaas na awtoridad. O sa diretsong pagtaram, maestra na ngunyan an pinagnenegosyo ta may pambayad sindang kontribusyon hale sa pundo kan PTCA o boluntaryong kontribusyon kuno kan mga estudyante.
Makangisihon na maray pagmasdan. Dae lamang pagkamangno an mga inosenteng kaarakian na pinagnenegosyohan na sinda sa simplehon sanang paagi, asin pati an saindang mga maestro asin maestra, kinubalan na an mga lubot sa tukawan kan labi-labing seminar, training o workshop na saindang pinag-atendiran, alagad pagbalik sa laog nin klase, iyo man giraray. Mayong pinagbago sa sistema asin metolodiya kan saindang pagtutukdo.
Laen pa diyan, kadakol na mga paratukdo na nadadangog kan mga eskuwela na nagmumuda. Hilinga na. Ata ngani sinda an dapat na magpahiling nin maray na pag-uugali, iyo pa lugod si nagpapahiling nin maraot na
wisyo kan buhay ninda. Kaya ano an luwas kan mga eskuwela ta sa ngunyan?…Kulang na kulang na gayo an saindang pagkanood sa mga leksiyon na dapat kuta man ipinapamuhay kan mga paratukdo. An sistema kan edukasyon ta sa ngunyan, iyo an nagpalala sa sitwasyon nin pagtios sa gabos na mga kahimanwa ta sa bilog na nasyon. Asin sa pagtubod ko, arog kaini an nangyayari nin huli ta malala nang gayo an sitwasyon nin korapsyon sa lindong kan akademiya ta sa ngunyan. Sabi ngani kaiyan, mas maray magpaadal sa mga pribadong eskuwelahan, alagad hilnga man an matrikulasyon, aba anang langkaw, dae kaya kan pobre.
Iyo, yaon kita sa demokratikong padalagan kan gobyerno; alagad hilnga an sobrang korapsyon asin pandadaya kan mismong mga tawo na yaon sa pangogobyerno asin yaon sa pagnenegosyo. Garo baga sa paghiling ko, haros gabos na hiro ngunyan ninda, perak an pinag-eestoryahan. Kun gurano an gastos, asin gurano an ginansiya.
Seguro sa puntong ini, boot kong magpagiromdom sa mga tawong igwahon na. Tadaw baya ta hararom an saindong mga bulsa tanganing makatabang kamo sa mga tawong nagtitios. Minsan pinagsasabi nindo, ang tawong nagtitios may kahugakan. Sa tuno pa sana kan saindong mga kaisipan, winaraan na nindo nin paglaom kami na mga nagtitios.
Sa ibong na lado, pagiromdom sa mga pobre: Dae po kita masupog sa mga tawong mayayaman o may inadalan. Kun minsan, sa grabeng katiosan, nakakalingaw kita na pararihas kitang may buhay. Kaipuhan ta sinda, tanganing kita magkaigwa nin oportunidad. Alagad bako ini boot sabihon na lingawan ta man an satuyang marahayon na prinsipyo asin paninindugan sa buhay. Maski na ngani na bakong parihas makiiba an mayayaman, pero pararihas kita sa Kagurangnang Diyos.
Maghingoha sana kita, maski mayong nagdadangog sa boses tang paos; maski mayo kitang nahihiling na pagbabago hale sa gobyerno.
Giromdoma baya ini tugang: “An tawong pano an bulsa sa pangungurakot, pag-abot nin tamang panahon, sa Diyos sinda magbabayad asin matatakot.”
