Eleksyon na naman sa barangay!

Sa nahihiling ko sa ngunyan, maogmahon na naman ang gabos nin huli ta eleksyon na naman. An mga buratseto nagbabaraysay-basay na naman sa mga gilid nin tinampo o naka-istambay sa waiting shed tanganing mag-abang nin mga kandidato na boot magpasikat sainda.

Segurado, kadakol na naman burat atyan na banggi.

Laen pa, an mga barangay dapat kuta na non-partisan, kaya dae kaipuhan si Mayor o siisay man na darakulang pulitiko na mag-endorso nin kandidato sa barangay. Alagad, may mga bareta na sikreto daa na nagtatabang an mga mayor asin kagawad sa banwaan sa lokal na eleksyon na ini kan barangay.

Asus, gabos na sana mga parasalambaw kan ley nyato. Sa parte man kan lokal na Comelec, mayo sindang kapasidad na bantayan an siring kaining mga bayolasyon nin huli sa kakulangan nin mga tawo apwera lang kun tabangan sinda kan lokal na pulis na iyo an pangenot na deputado kan Comelec tanganing implementaron an ley. Alagad, dae man nganing maginibo nin huli ta kontrolado man sinda kan lokal na ehekutibo para magsunod sa mandasyon kan Comelec.

Sa ngunyan, an obserbasyon ko---karanapan na naman kan mga botante. An mga kandidato pasikretong kinokontak an saindang mga tawo at mga ka-alyado tanganing bilangon kun pira man nanggad an sainda asin pira sa kalaban. Kun may daogan, nag-aandam na an manok ni mayor ni kantidad tanganing barakalon an boto nin nagkapira tanganing maitungkos sa lamang sa kandidato ninda. Haros siring kaini an senaryo na manunumpungan kan mga tawo sa barangay. Nag-eerestoryahan na kun gurano an magagastos kan grupo ni mayor asin kan grupo nin kalaban. Hiringhingan sana an barakalan na garo baga yaon sa merkado an epektos na kaipuhang bakalon.

Iyo po, siring na kaini ngunyan an daralagan sa parte nin barangay. An pagbakal nin boto sa mga botante saro na sanang normal na transaksyon nin kandidato asin botante. Si halangkaw magbayad, iyo an gana.

Kaya daw ko kaiyan. Bayad na palan an mga botante, tapos an huri mareklamo na mayong naginibohan an saindang mga opisyal apisar na igwa ining naginibohan sainda---binakal na an saindang mga boto.

Kung siring na kaini an kamugtakan, ano pa daw sa itaas? Mala?

Komentaryo sa SANTIGWAR: An Lawig ni Kristian Kordero

Na-intriga ako sa huring parte kaining panurat na minapanungod sa sinasabing ini: “An siring na mga pagsagin-sagin, dai kayang itago sa anuman na paso o dai nasabotan na ideyolohiya o sadit na grupong aapodon na bilang inkorporasyon. Ining mga kasibotan aisn pasaling ini, sarung sangay sana ini kan paghiro kan panurat asin bako ini an pagsurat Bikolnon. Dakul an mga naghuhugop-hugop ngunyan. Kulang sa paghurop-hurop.”

Sa rurip kan sakuyang kaisipan asin basi man sa sakuyang personal na obserbasyon bilang baguhan sa parteng ini kan literaturang Bikolnon, bistohon ko an pinapanungdan na ini. Sa “lawig” nin panahon na obserbasyon ko sa Literaturang Bikolnon, prenteng kong sinasabi na grabeng sobra na gayo an paglawig, hurop-hurop, preparasyon, alagad mayo man sanang nahaman tanganing magibong mas mag-uswag an literatura. Kadakol an nagsusurat, alagad an mga panurat na ini, sa sakuyang paghorop-horop, nakatuon sana sa mga “personalidad” na rekonosido kan mga institusyon na iyo kuta na an katabang para an literatura na mag-asenso. Kanya-kanyang interes, kanya-kanyang pasali. Alagad sa lawig nin panahon, magpoon kaidto, mayong konkretong nagin panalmingan nin impluwensiya an literatura apwera lang sa mga personalidad na pirmeng yaon sa harani sa “ilawan.”

Sa mga panurat kong komentaryo mapanungod sa mga bagay na ini, pirme kong naunambitan idtong tataramon na “muralya” na iyo ngani pirme na sakuyang nahihiling sa kada paglaog kan mga baguhan na parasurat. Boot kan mga naenot na sinda an hilngon bilang patugmadan kan gabos na mga parasurat na bago, maski ngani istilo nin pagsurat boot idoon kan mga “batikano” an pansadiri nindang “pananaw” sa mga bagong istilo kan panurat. Sa paghiling ko, binalewala sana ninda mismo an parasurat. Kaya, naiisip ko pirme na akademikong parte lang an nahihiling kan mga tawong ini, asin nalingawan nang salingoyon o baya mansayan an bago.

Ngunyan, pinagkumpara ko an mga batikano asin mga baguhan sa panurat nin Literaturang Bikolnon; asin nahiling ko an pagkakaiba nin mga pananaw. Mas pinapaurog kan mga batikano an pansadiri nindang pananaw asin boot nindang hilngon an gira kan saindang panurat para iyo an magin patugmadan kan mga baguhan. Sa arog kaining paagi, nahihiling ko kun tadaw ta an mga baguhan, nagin agresibo sinda kan saindang mga piggigibo.

Sa kabilogan, naoogma ako ta naisurat an arog kaining pananaw bilang sarong simpatikong rasyonalisasyon ka nga nakaagi na. Sa panurat kong mga komentaryo, pirme kong pinapalain an sadiri ko asin ikinakaag ko sa katahawan. Sa kumparasyon ko, mas nahihiling ko an desididong asin agresibong aksyon kan mga baguhan kesa sa mga batikano, asin pinaghihiling ko ining rebolusyonaryong kabtang kan literaturang bikolnon.

Kaya dae ako minauyon sa sinasabi mong “sagin-sagin” kan sadit na grupong pinapatamaan mo. Mayong pasagin-sagin an nahihiling ko sa grupong ini kundi an bulanos na pag-utob kan prinsipyong nalingawan kan mga batikano. Magin muklat ka lang sa paghiling mo asin patas sa tratamento kan mga isyu, mahihiling mo an totoong punto na boot ipasabot ninda. Dae mo man tabi pagmenoson, ta mas lehitimo “an sadit na grupong naunambitan mo nin huli ta rekonisido sinda kan ley. Salamat.

Katanosan sa Lengguwaheng Bikol, Makaogma

An sarong katanosan, dalan nin dakulang pagbabago na minapoon sa hukip o sadit-sadit na pisog. Siring sa parabola nin mustasa, an pagpoon giraray sa pagmansay kan lengguwaheng Bikol dakulang tanuman na dae pa sa ngunyan napapanoan. Alagad, maabot an aldaw na mahiling mo an kahiwasan nin tanuman kun ini makaniig-niig nang magsupay sa kudal kan mga enot na kadunungan. An lengguwaheng Bikol sa ngunyan, nagpopoon nang magsupay sa kudal kan mga naenot na kadunungan, pero bako ini sarong panalmingan nin kasalaan o kagumusan nin mga letrang nagimatan, kundi sarong pagtanom giraray kan sanga na naggikan sa poon kan kapinonan sa kahoy nin tataramon---natural na lengguwahe nin tawo sa lugar na nagimatan.

Makaogma asin may darang inspirasyon para sako bilang sarong Bikolano na nagdakula sa Mindanao. Himat kong maray an lengguwaheng Bikol, asin aram na aram ko na mayamanon ini na siring sa lengguwaheng Tagalog (Filipino). Kun an mga Bikolanong parasurat magpoon nang maggimata sa katotoohan kan lengguwahe, puwes, kaiba ako sa paggimatang yan.

Aram ko man na nag-aaragawan nin bis an lambang puwerto kan mga parasurat sa Bikol, igwa nin iriwal, o igwa nin ururihan. Alagad, bako ini an katapusan nin mga pagbabago.

Kaipuhan lang na magpoon na an mga parasurat na rekonosiron an sadiring dila tanganing an mga parte nin kombersasyon, maglikad nanggad an tunay na kolor o hitsura nin pagkatawo. An Bikolanong parasurat magigin tunay sana sa sadiri niyang lengguwa o taramon, kun mapoon siyang magruskay nin mga saray na banhi tanganing itanom ini sa lantad nin tanuman---saro ining poetikong kabtang kan bilog na pagkamangno niya sa sadiri asin man kan iba.

AN ORTOGRAPIYA BAKO NA GARONG “KASILI”

Sa pagbasa ko sa kabilugan kan artikulo na pinagpublikar ni Vic Nierva na may titulong Hurup-hurop sa pagbilog nin sarong ortograpiyang Bikol (https://www.facebook.com/notes/victor-dennis-tino-nierva/hurup-hurop-sa-pagbilog-nin-sarong-ortograpiyang-bikol/10150729628464624), kan Mayo 3, 2012, an minaluwas na imahe na pigdrowing ni Vic iyo na an ortograpiya garong mahalnason na kasili na kun lamagon mo sa irarom nin tubig, masakitan kang dakopon. Kun tama an metaporikong presentasyon mapanungod sa ortograpiya, garo ipinapasabot na masakiton gibohon nin ortograpiya an Bikol. Yan an ebalwasyon ko sa kabilugan kan artikulo.
Well, I respectfully disagree.
An tunay na ortograpiya nin Bikol yaon sa sarong tawo na pano-pano nin pagmawot na bilogon ini. Bako sa paagi nin akademikong paghiling o pilosopiya o ano pa man na klaseng proseso. Desisyon an kaipo tanganing makabilog. An ontolohiya nin lengguwahe o tataramon minagikan sa dulot kan dila o kumpas nin kaisipan na may katuyuhang mabilog an enot na tuldok sa olay. Iyo, kun iisipon man nanggad, sa akademikong perspektibo, malainlain an tono nin taramon sa Bikol nin huli sa bigwas nin panahon asin nin huli ta an tawo dae nag-uuntok sa kalalakaw tanganing hanapon kun sain man nanggad siya mapapamugtang.
Iyo man an lengguwahe. Kaipuhan manubli tanganing makabilog nin sarong olay o sarong usipon. Sa paghiling ko, bako masakit an ortograpiya nin Bikol, kun hihilingon kan lambang saro an kagayunan kan lengguwahe bako sa parte nin pilosopiya o halangkaw na kaisipang akademiko, kundi sa ordinaryong patugmadan kan titindogan kaini. Saen man nanggad naggikan an lengguwahe? Sa ordinaryong pagtanaw, gikan ini sa sadiri ta man sana. Kita an instrumento nin tataramon asin nagpapasabot kaini. Kon an kaisipan nyato konstrikto asin dae ta hihilingon an likod kan mga muralyang ipinagtindog nin panahon, dae man nanggad mabilog an ortograpiya. Padagos ining kaiba sa paros asin lalayaw-layawon sana kun saen lupadon.
Tadaw baya ta pasasakitan ta an yaon na. Kun nagtalubo na an pisog, tadaw ta dae ta abonohan. Sa nahihiling kong sitwasyon sa ngunyan sa arog kaining orolay, iyo, na nag-aaragawan nin kredito kun ano man nanggad an dapat. Namamati ko sa ngunyan, sa hoben ko pang pagkaaram manunungod sa pag-uswag kan Bikol na lengguwahe, an mga batikano nag-aaragawan bis. Kun mabago ini, segurado ako, magkakaigwa na kita kan enot na tuldok sa olay. Mala ngani, igwa na!
An kaipuhan tanganing magtalubo an lengguwaheng Bikol iyo, na haleon ta an kapaabaw-abawan na iyo ngunyan an kausa nin pagkakabaranga, pareho sa akademiko asin personal na pananaw.
Ngunyan ako nagtutubod sa sinabi ni Jose Rizal, an hoben iyo an paglaom kan banwaan. Kaipuhan ngunyan an partisipasyon kan hoben tanganing masalingoy an inagihan kan mga gurang.
Repormasyon an kaipuhan tanganing mapa-uswag an lengguwaheng Bikol. An lumang sagurong kaipuhan ribayan nin bago, haraleon an may labot nang sagurong, ribayan nin bagong kawayan na minasayaw sa dalagan nin panahon asin minauyon sa tiyempo nin tawo asin tataramon.
An lengguwahe nin tawo tataramong buhay. Tubig ini kan sarong kultura o arte. Iyo ini an minabuhay kan mga tagong emosyon nin tawo sa bagay na nahihiling niya sa kapalibutan. Kun ano an maisambit niya, iyo yan an tataramon. Minagikan ini sa puso asin pasabong kan Pinakahalangkaw asin Supremong Kaglalang nin tataramon. Yaon na sana man sa tawo an pagdesisyon kun ini suraton o pabayaan na layugon kan paros.
Sa kabilugan, dae mo madadakop an kasili sa lugar na nilalanguyan kaini na kun sain yaon ka man. Kaipuhan nin sarong paradakop kasili an marhay na plano asin matiyagang obserbasyon bako sa mga mariribong na bagay kundi sa mga maray na instrumentong magamit tanganing madakop man nanggad an kasili. Kaipuhan mong magtaan nin banwit na may pamaon tanganing tukubon ini. An banwit asin pamaon nakua na, ipinagtaan na kan paradakop kasili. Halaton ta na sana kun matukob man nanggad o dae. Ta kun dae, mahalat naman kita sa otro aldaw ta sa paghiling ko, an kasili mayo sa pinaglilikupan niya.
Sa totoo lang, kadakol na kasiling nadakop, alagad bako sa gurangan na kasili makukua an tunay na espuwersong natural, yaon sa pinakanguhod. Nahiling ko na ngani. Magtubod kamo. Yaon na an ortograpiya.

Paghurop-hurop, paghuron-huron: Kulang pa

Sa nakaaging aktibidad na may titulong PAGHUROP-HUROP, PAGHURON-HURON SA PAGSURAT BIKOLNON 2012 na ginibo sa Ateneo de Naga University sa tabang kan National Commission for Culture and the Arts (NCCA) asin kan lokal na gobyerno nin Naga, nagkatiripon an mga bantugan asin an mga nagbubuswang pa sanang mga parasurat sa lengguwaheng Bikol.

Magayon ining nangyayari ngunyan mapanungod sa lengguwaheng Bikol. Maogmahon akong nadadangog na pinag-oorolayan na an mga bagay na ini sa mas ekstensibong paagi. Alagad an tuyaw ko lang, iyo na, dae natatawanan nin atensyon an mga ordinaryong parasurat asin mas ipinapaurog pa man giraray an akademikong parte nin kaisipan na iyo na ngani an dahilan kun tadaw ta igwa nin pagkakabaranga sa ranggo kan mga parasurat. Namamansayan na gayo ini sa paagi kan mga gawi o tataramon kan mga tawong kaito iyo an mga nagtutulod sa paurogon an literaturang Bikolnon alagad dara ninda an kapa nin kapaabaw-abawan na nagkakausa nin iringgitan o ururihan, asin lugod nakakapagparayo sa sensitibong tema na aram man sanang naggigikan sa mga ordinaryong tawo o parasurat.

Bako na ako kontra sa akademikong patugmadan sa mga kaisipan tanganing mapauswag an lengguwahe sa sarong progresibong kapalibutan sa mundo nin pagsurat, kundi, boot ko lang ipamansay sa mga nanunungdan na iyo an may kapot nin mga susi nin pag-asenso na dae ipagpagilid an ordinaryong paninindugan nin parasurat asin pairalon na sana kun ano an mga isip kan mga akademikong kaisipan na iyo na lugod an nagin kausa nin pagkakabaranga.

An akademikong asin ordinaryong kaisipan sa panurat sa literatura dapat na magka-agoman asin dapat na ini pauswagon sa paagi kan espuwersong kooperasyon sa lambang saro.

Sa panahon ngunyan nin pagtatalubo kan Literaturang Bikolnon dae pang gayo namamansayan an importanteng parte kan duwang portal nin huli ta an nangangawat iyo pa sana an akademikong parte. Pero kun gustong pabuswangon an mga pisog nin ordinaryong kadunungan na yaon sa tawo na iyo man ngani talaga an tumbok kan akademikong pag-aadal, yaon an susi sa huri ta kapot niya an pampinansiyang espuwerso o rekurso tanganing maglantad lugod an tunay na lawog kan Literaturang Bikolnon.

Kadakol pang kaisipan an nawara sa kumperensiyang idto na dae nailantad nin huli sa “muralyang” itinugdok kan mga batikano.